Tweede Wereldoorlog

In de Tweede Wereldoorlog bleef het Marnegebied (Noordwest-Groningen) gespaard voor grootschalige verwoestingen. Ook een hongerwinter zoals in andere delen van het land was er niet. Dat neemt niet weg dat in individuele gevallen de oorlog ook in onze regio ingrijpende en soms verschrikkelijke gevolgen heeft gehad.

De bezetting

De Duitse aanval op Nederland begon op vrijdag 10 mei 1940 bij het krieken van de dag. Het tijdstip was door Hitler bepaald op 3:55 uur, vlak voor zonsopkomst. Op dit tijdstip stak de eerste Duitse divisie de oostgrens over. Even daarvoor vielen Duitse gevechtsvliegtuigen doelen in het westen van ons land aan, om zo de weg vrij te maken voor luchtlandingstroepen. Het verrassingseffect was groot doordat de toestellen ogenschijnlijk naar Engeland vlogen. Boven de Noordzee keerden ze echter en vielen zo onverwachts vanuit het westen aan. De grondtroepen kwamen de provincie Groningen binnen bij Nieuweschans.

Op die vrijdagmorgen was de toen 17 jarige Zoutkamper Bé Davids al vroeg aan boord gegaan. Hij voer op de ZK 33 van Oosterhuis. De ZK 33 was een vlet die, zoals alle schepen trouwens, aan de zeekant van de provinciale brug, aan het Lange Hoofd lag.
Oosterhuis wilde altijd als eerste uit Zoutkamp vertrekken en tegen 4.00 uur waren ze al een eind voorbij Engelsmanplaat. Toen verschenen de eerste Duitse vliegtuigen aan de horizon.  Oosterhuis en Davids visten nog een paar streken en zetten toen weer koers naar Zoutkamp. Op de terugweg kwamen ze ’t schip van Marten Bolt tegen, die was nog op weg naar z’n visgebied. Bolt riep naar hen: “’t Is allemaal oorlog! Allemaal oorlog!”. Bij Zoutkamp aangekomen zagen ze dat de brug was opgeblazen. (Later werd er een noodbrug gebouwd.) Ze konden er niet door. Het had ook geen zin, want er was toch geen handel bij de afslag. De twee vissers hebben toen hun korf met garnalen maar bij café ‘Het Hoekje’ (nu ‘De Boeter’) gezet en de garnalen weggegeven aan voorbijgangers.

Diezelfde dag zetten nogal wat Zoutkamper vissers de Nederlandse soldaten over naar de zuidwal richting Friesland, de brug was immers kapot. Tegen de avond kwamen de Duitsers. Op hun grote motoren reden ze over de Panserweg Zoutkamp binnen. Omdat de Nederlandse soldaten zich toen al teruggetrokken hadden richting Afsluitdijk ondervonden de Duitsers geen weerstand bij Zoutkamp.

Toen de Duitsers Zoutkamp binnenkwamen, ging een aantal van hen de dijk op, zo herinnert Roelof Oostindiën zich. In de verte zagen de soldaten de vuurtoren van Schiermonnikoog,  “Guck mal”, schreeuwden ze, “England, England!”. Wisten die knapen veel.

De bevolking had verder weinig last van de Duitsers; alleen was er in een mum van tijd geen chocoladereep meer te krijgen in de winkels.

Volgens Bé Davids had de NSB niet veel aanhang in het dorp. Een enkeling verwachte er voordeel van of was lid omdat ze werkten bij een boer die ook NSB’er was. Vóór de oorlog waren er in Zoutkamp wel bijeenkomsten belegd door de partij en die werden ook wel goed bezocht; maar de meesten gingen uit nieuwsgierigheid of vanwege de sensatie.

Gedurende de oorlog

In Zoutkamp kwam in de Tweede Wereldoorlog al snel een Duits garnizoen van zo’n 80 tot 100 Duitse soldaten. Dat kwam ongetwijfeld doordat Zoutkamp een havenplaats was. (Zie ook een verwant artikel over Pieterburen in de Tweede Wereldoog op infonu.nl). Voor de aanwezige troepen waren tussen de twee sluizen, aan de Spuistraat, grote barakken gebouwd. Ook de Kriegsmarine was er aanwezig. De officier van de Kriegsmarine was ingekwartierd in wat nu de Churchillweg 23 is.

De ravage na het bombardement.

De ravage na het bombardement.

De binnenhaven van Zoutkamp werd tijdens de Tweede Wereldoorlog getroffen door een bom. De bom sloeg in nabij de dam in de haven. Een van de getroffen schepen was de ZK-59 van M.Tillema. Het schip zonk na de bomaanslag, maar werd weer boven water gehaald. Ook de boot van Dirk en Geale Postma werd vernield.

De plaats waar de bom viel.

De plaats waar de bom viel.

Ook werd in 1942 het spoor, dat al sinds 1938 niet meer werd gebruikt, opgebroken. Verder was er in Zoutkamp eigenlijk niet zo veel van de oorlog te merken.

De bevrijding

Op zondag 15 april 1945 sloegen de SS’ers en SD’ers van het Scholtenhuis in Groningen, onder leiding van de gevreesde Robert Lehnhoff, op de vlucht. Met een vrachtauto kwamen ze aan in Zoutkamp. Het was een groep van ongeveer dertig personen, inclusief dames die de soldaten vergezelden. Vanuit Zoutkamp wilden ze met een boot naar Duitsland.

De groep wilde met het betonningsschip de “Lauwers”, dat aan de kade voor de betonningsloods lag de vlucht vervolgen. (De betonningsloods is nu het Visserijmuseum).
Helaas voor de Duitsers konden ze de motor niet aan de praat krijgen. Ze werden er blijkbaar erg nerveus van, want op een zeker moment schoten ze zelfs door de ramen bij de familie Westra, die naast de betonningsloods woonde. Uiteindelijk werd Jelte Toxopeus opgetrommeld, die moest helpen met het schip en niet veel later voer het gezelschap weg. Toxopeus mocht bij het Lange Hoofd het schip weer verlaten. De Duitsers gingen op Schiermonnikoog aan land.

Op Schiermonnikoog was tot dan toe een Duits garnizoen gelegerd van 600 man. De dienstdoende kapitein Wittko was niet blij met de nieuwe groep lastpakken, zo vlak voor het einde van de oorlog. Ze werden ingekwartierd in diverse boerderijen, waaronder de Kooiplaats. Lehnhoff zonderde zich af in een eendenhut. Wittko dreigde de groep te beschieten als ze lastig werden.

Op zondag 22 april 1945 kwamen de Canadezen Zoutkamp bevrijden. Ze kwamen van de Friese kant. Tegen 11.30 zag Van der Zee van café ‘Het Hoekje’ de Canadezen met z’n verrekijker aankomen over de Nittersweg.

De Canadezen schoten een paar keer richting de haven van Zoutkamp (waarbij er nog een kogel insloeg in het huis van K. Abbas aan de Havenstraat) en de Duitsers vluchtten naar het haventerrein. Jan Stoutmeijer en Jan Visser spraken Engels en wezen de bevrijders de weg naar het haventerrein. Daar werden de Duitsers gevangen genomen, die boden geen enkele weerstand.

 De bevrijders trekken Zoutkamp binnen.

De bevrijders trekken Zoutkamp binnen.

Jongens uit Zoutkamp gingen vervolgens nog mee met een groep Canadezen om een Duitse post tussen Electra en Houwerzijl uit te schakelen. Ook daar ondervonden de Canadezen geen enkele weerstand. De post werd bemand door een stel oudere Duitsers en die waren maar al te blij dat de oorlog voorbij was.

Een snel gevormde groep, de ‘Binnenlandse Strijdkrachten’, kreeg de opdracht om de NSB-ers en andere mensen die met de Duitsers hadden meegedaan in de barakken te verzamelen en te bewaken. Dat heeft ongeveer een maand geduurd. Naderhand gingen de geïnterneerden naar werkkampen en werden de barakken aan de Spuistraat gesloopt.

De groep Duitsers op Schiermonnikoog heeft het daar nog uitgehouden tot zes weken na hun vlucht, tot eind mei 1945.
De Canadezen wilden na de bevrijding van Groningen geen moeite doen om de groep op te pakken op Schiermonnikoog. Verzetsman Herman Kloppenburg uit Winschoten heeft het voor hen opgeknapt, in het uniform van Canadese majoor.

Uiteindelijk, toen de rest van Nederland al lang bevrijd was, kwam Schiermonnikoog nog eens aan de beurt. Een aantal Zoutkamper vissers vervoerde toen de Canadese soldaten naar het eiland. Zonder veel problemen gaven de Duitsers zich over.
Op 31 mei 1945 is het hele stel naar de wal vervoerd en daarna gevangen gezet in Groningen. Op 11 juni vertrokken de laatste Duitse soldaten van Schiermonnikoog. Robert Lehnhoff is op 24 juli 1950 geëxecuteerd.

Arrestatie van o.a. de groep SS'ers en SD'ers die naar Schiermonnikoog waren gevlucht, 1945.

Arrestatie van o.a. de groep SS’ers en SD’ers die naar Schiermonnikoog waren gevlucht, 1945.

Zo gauw dat mogelijk was gingen de Zoutkampers weer aan het vissen. Het begin was voor veel vissers lastig want de meeste schepen waren gevorderd en moesten daarom eerst vanuit Emden gehaald worden. Er was geen feestend volk in de straten in die meidagen en al helemaal niet in de café’s – ‘er was ja niks meer!’ Ook activiteiten van de bevolking gericht tegen NSB-ers of meisjes die omgang hadden gehad met Duitsers bleven uit. Ruim een maand later werden er bevrijdingsfeesten georganiseerd.

 Bronnen
Tweede Wereldoorlog – bevrijding van Pieterburen en Zoutkamp door Peter van den Burg.
Duitse beulen in de val op Schiermonnikoog
Het Scholtenhuis 3A – De Vlucht door Monique Brinks
De Bevrijdingskrant (uitgever en datum onbekend)
Foto’s uit het archief van S.W. Mollema uit Leens
Foto’s arrestatie groep SS’ers en SD’ers uit de collectie van groningerarchieven.nl